Hoe speel je als toezichthouder in op een samenleving die snel verandert? Met het Meerjarenperspectief 2025-2029 schetst de Inspectieraad de koers: sterker inspelen op maatschappelijke vraagstukken, actiever signalen ophalen uit de samenleving en die meenemen in het toezicht, en toezicht zichtbaarder én effectiever maken.
In het meerjarenperspectief beschrijft de Inspectieraad waar ze de komende jaren aan werkt. “Het is echt een visiedocument voor de inspecties samen”, zegt Alfred Roos, inspecteur-generaal van de Inspectie Overheidsinformatie en Erfgoed. “We werken al veel samen en hadden al een gezamenlijke agenda, maar in het meerjarenperspectief kijken we verder. Wat bindt ons, wat hebben we van elkaar nodig en hoe kunnen we elkaar helpen?”
In de wijk
De Inspectieraad besloot om voor haar meerjarenprogramma te beginnen met het ophalen van input bij burgers. “Maatschappelijke problemen en zorgen in de samenleving zijn een belangrijk deel van ons werk”, zegt Mattheus Wassenaar, inspecteur-generaal van de Inspectie Leefomgeving en Transport. “We waren op zoek hoe wij als inspecties beter in de leefwereld van Nederlandse burgers passen. Daarom organiseerden we een ‘24-uurtje’ in Arnhem en gingen we in gesprek met burgers in de verschillende wijken.”
Het 24-uurtje was de aftrap van het meerjarenperspectief van de Inspectieraad. Alle veertien deelnemers – elf inspecteur-generaals en twee bestuursvoorzitters – haalden in 24 uur input op. In duo’s gingen ze de wijken in en (of) naar maatschappelijke organisaties. Zo gingen ze mee op pad met straatcoaches en ze gingen in gesprek met het huiswerkbegeleidingsinstituut en een moslimstudentenvereniging. In totaal bezochten ze zes verschillende locaties. Na het bezoek schreef de Inspectieraad de conceptversie van het meerjarenperspectief en legde dat voor aan stakeholders in Den Haag.
Vergeten groep
“Je bent er voor de burger”, vult Roos aan. “Maar een toeslagenaffaire bijvoorbeeld, laat zien dat je als overheid ook het tegenovergestelde kunt bereiken. Daardoor gaan mensen zich onttrekken aan de overheid. Burgemeester Marcouch van Arnhem wees ons op een specifieke groep: autochtone burgers met een laag inkomen. Lange tijd ging er veel aandacht naar focusgroepen, zoals nieuwkomers, Marokkanen en jongeren. Maar die andere groep bleef buiten beeld. Zij hebben niks met de overheid en weten en verwachten niks van inspecties.”
“We zagen met eigen ogen hoe regels de leefbaarheid in de weg staan.”
Knellende regels
Het bezoek aan de Arnhemse wijk Geitenkamp maakte duidelijk hoe deze specifieke groep leeft. Roos en Wassenaar spraken met maatschappelijke organisaties, jongerenwerkers en bewoners. “Zo zagen we hoe regels de leefbaarheid in de weg staan”, zegt Wassenaar. “In de wijk staan veel sociale huurwoningen met een monumentstatus. Woningcorporaties mogen op deze daken geen zonnepanelen leggen. De burger zit er vervolgens mee, want die heeft een torenhoge energierekening en vochtproblemen. We zagen dat deze mensen niet verwachtten dat de overheid of een inspectie dit ging oplossen.”
Open blik
“We moeten als inspecties steeds blijven kijken naar wat we tot doel stellen’, zegt Roos. “Maken we dat wel waar? Passen de regels nog bij deze tijd of werken ze juist averechts? Door meer en beter te luisteren naar burgers krijgen we meer mee, bijvoorbeeld via Netwerk Burgerparticipatie en de Nationale Jeugdraad.” Wassenaar vult aan: “Veel burgers zijn onbekend met inspecties. Door vragen te stellen en een open blik te houden, kunnen we rekening houden met hun zorgen en problemen en kijken wat wij kunnen doen.”
Tegelijkertijd, benadrukt Roos, moeten we wel scherp blijven op onze eigen rol. We zijn en blijven de kritische vriend van beleid. Als wij constateren dat wetgeving of beleid in de praktijk niet het gewenste doel bereikt, is het aan ons om dat aan te kaarten.”
“We moeten goed nadenken over hoe we ons werk zo goed mogelijk kunnen doen, nu én in de toekomst.”
De Inspectieraad wil met een open blik naar de toekomst kijken. Wassenaar: “In de samenleving speelt veel tegelijk en er verandert ook veel. We moeten goed nadenken over hoe we ons werk zo goed mogelijk kunnen doen, nu én in de toekomst. Belangrijke vragen zijn: hoe zorgen we voor goed toezicht door vakmensen? Hoe kunnen we op een onafhankelijke manier ons werk doen? Zijn we voorbereid op nieuwe technologieën? Het is belangrijk dat we daarbij ook samenwerken met omgevingsdiensten en markttoezichthouders.”
Roos: “Voor ons is de toekomst ook onduidelijk, net als voor burgers. Laatst spraken we in de Inspectieraad op initiatief van de Inspectie Veiligheid en Defensie over weerbaarheid. Wat doen we als toezichthouder op dit gebied? Hoe weerbaar zijn we bij cyberaanvallen, een oorlog, een crisis? En hoe ga je in zo’n situatie om met de regels? Door dit soort vragen te stellen, bereiden we ons voor op de toekomst.”
Effecten meten
“De grote veranderingen in de samenleving maken het nog belangrijker dat we uitleggen wat we doen met ons geld”, zegt Roos. “Ik ga ervan uit dat toezicht altijd effect heeft, maar we hebben concrete normen en objectiviteit nodig. Daar helpt de wet openbaarheid overheid ons ook bij.” Wassenaar vult aan: “Als je concreet maakt wanneer het toezicht goed genoeg is, helpt dat om verantwoording af te leggen. Of om problemen aan te kaarten bij beleidsmakers. We trekken als inspecties steeds vaker samen aan de bel als we ons zorgen maken.”
“We vinden het ook belangrijk dat inspecties en uitvoeringsinstanties meer aan de voorkant van beleid worden betrokken.”
Van signaal naar beleid
Wat gaat het meerjarenperspectief concreet brengen? Zijn de woningen in Geitenkamp over vijf jaar wel duurzaam? De IG’s hopen het. Roos benadrukt dat het lang kan duren om van signaal naar beleid te komen. “Maar we zien het ook andersom: beleid wordt ingevoerd terwijl de uitvoering er nog niet klaar voor is. Daarom vinden we het ook belangrijk dat inspecties en uitvoeringsinstanties meer aan de voorkant van beleid worden betrokken. Die intentie is ook uitgesproken binnen de rijksoverheid. Er is zelfs een Beleidskompas voor ontwikkeld, maar dat wordt nog niet in alle gevallen gebruikt.”
De inspecties vertalen het meerjarenperspectief door naar hun eigen jaarplannen. Daar is iedere inspectie zelf verantwoordelijk voor, stelt Wassenaar. “In het jaarplan dat we als ILT onlangs opleverden, klinkt het perspectief van de Inspectieraad duidelijk door.”
