Nog twee weken en Nederland gaat weer naar de stembus. Daar bepalen we ook mee over de koers van toezicht in Nederland. Tijd dus om met Bureau Inspectieraad in de verkiezingsprogramma’s te duiken. Kijken partijen anders tegen toezicht aan dan 2,5 jaar geleden? En waarin houden ze juist vast aan hun vorige plannen?
Bureau Inspectieraad is net als 2,5 jaar geleden weer in de verkiezingsprogramma’s van de grootste partijen gedoken. “Bij de vorige verkiezingen was er veel meer aandacht voor toezicht dan de verkiezingen daarvóór. Dat hoge niveau van aandacht is nu zeker niet minder”, stelt Sanne Slegtenhorst, strategisch adviseur bij Bureau Inspectieraad. Toezicht neemt dus nog steeds een prominente plek in binnen de meeste programma’s. Slegtenhorst waarschuwt wel: “De verschillen tussen de programma’s zijn erg groot.”
Bijzonder eensgezind
In bijna alle verkiezingsprogramma’s zien we meer aandacht voor toezicht op misstanden rond arbeidsmigranten en slachthuizen. Jan van Dommelen, ook strategisch adviseur bij Bureau Inspectieraad: “Beide zaken zijn recent veel in de media en roepen emoties op. Dat zou ook kunnen verklaren waarom deze onderwerpen door veel partijen genoemd worden in de programma’s.”
“Vrijwel alle programma’s gaan over handhaving, terwijl de signaleringsfunctie van inspecties minstens net zo belangrijk is.”
Daarnaast hebben vrijwel alle programma’s het qua toezicht alleen over handhaving. Slegtenhorst: “In onze ogen is de signaleringsfunctie van inspecties minstens net zo belangrijk. Maar dat is natuurlijk een minder sexy onderwerp dan misstanden streng aanpakken met handhaving. Ook hieraan zie je dat dit soort programma’s inspelen op emotie. De vraag is wat er na de formatie van zulke plannen overblijft.”
Anders dan in 2021
“Ombudsmannen zijn deze verkiezingen aanzienlijk minder in trek dan de vorige”, merkt Van Dommelen. “Waar er toen nog sprake was van voorstellen voor maar liefst vijf nieuwe ombudsmannen voor verschillende gebieden, komt nu alleen nog de ‘Eerlijk Werk Ombudsman’ voorbij. Namelijk in het programma van PvdA en GroenLinks. De oorzaak voor deze terugval kan aan het commentaar van de Nationale ombudsman liggen. Die gaf op televisie aan dat vrijwel alle kwesties al onder hem vallen.”
“Er worden veel beloftes gedaan over geld. De Arbeidsinspectie staat er het best op.”
Een ander thema dat veel genoemd wordt, is het toezicht op algoritmen. Slegtenhorst: “Dat was in 2021 al een belangrijk punt in bijna alle programma’s. De meeste pleitten toen voor een aparte digitale waakhond. Nu onder het huidige kabinet is besloten dat de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) die rol op zich neemt, zijn partijen daar kennelijk tevreden mee: de keuze van de AP als waakhond wordt niet betwist. En de meeste partijen willen daar ook geld voor vrijmaken.”
Verder wordt er slechts door enkele partijen (VVD, CDA en NSC) gerept over de Wet op de rijksinspecties. Van Dommelen: “Het meest uitvoerig op dit punt is de nieuwe partij van Pieter Omtzigt, Nieuw Sociaal Contact. Dat verkiezingsprogramma geeft een goede en relatief uitvoerige uitleg over het centrale thema uit die wet, namelijk op welke punten de inspectie onafhankelijk moet zijn. Waarom andere partijen weinig aandacht voor deze wet hebben? Ook hier kan ik me voorstellen dat het voor veel partijen voor de verkiezingen een non-issue is, omdat het niet controversieel is verklaard voor het demissionaire kabinet. De ontwikkeling van de wet loopt dus gewoon door.”
Straffe taal
Verder gebruiken sommige partijen erg krachtige taal over toezicht. Van Dommelen: “De Partij voor de Dieren springt eruit met hun positie over de NVWA: ‘De bezem gaat door de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit. Het falende management en NVWA-medewerkers die niet willen handhaven gaan eruit.’ Bijna even krachtig is het ‘Handhaven, handhaven, handhaven’ van GroenLinks en PvdA. Zij willen meer middelen aan een aantal grote inspecties geven.”
Meer geld naar toezicht
De meeste partijen willen inspecties meer geld geven. “Al is dat eigenlijk holle taal”, stelt Van Dommelen. “Er is momenteel namelijk veel weerstand om verkiezingsprogramma’s te laten doorrekenen. Partijen noemen geen concrete bedragen. De vraag blijft bovendien wat er überhaupt van over zou blijven na formatieonderhandelingen.”
Toch worden er beloften op dit vlak gedaan. “Wat dat betreft staat de Arbeidsinspectie er het best op”, vindt Slegtenhorst. “Je zou kunnen zeggen dat die zichzelf het duidelijkst op de kaart heeft gezet. Tegelijkertijd wordt bijvoorbeeld de ILT relatief weinig genoemd. Terwijl ook daarvoor belangrijke kwesties lopen, zoals het toezicht op Schiphol en Tata Steel. En recent nog het onderzoek van de Onderzoekraad voor de Veiligheid naar de toestand van de schepen van de zogeheten bruine vloot. Veel media-aandacht hangt dus niet per se samen met beloften voor meer budget.”
Onverwachte wendingen
De meest opmerkelijke punten in de programma’s van dit jaar? Slegtenhorst: “Opvallend vind ik hoe partijen afstand nemen van het neoliberalisme van de afgelopen tien jaar. Dat zie je het duidelijkst bij de ChristenUnie. Die zegt heel beschouwend: ‘De foute afslag is genomen toen de ideeën van de markt leidend werden voor het bestuur van ons land.’”
“De VVD bezigt dezelfde toon als de Partij voor de Dieren als het gaat om strengere handhaving.”
Van Dommelen voegt toe: “Minstens even opvallend is dat de VVD dezelfde toon als de Partij voor de Dieren (PvdD) bezigt als het gaat om strengere handhaving voor dierenmishandeling, veehouderij, slachthuizen en milieuvervuiling. De PvdD werkt die strenge toonzetting wat verder uit, met uitspraken als ‘De boetes worden stevig verhoogd en bedrijven betalen zelf de kosten van controles.’ De VVD wil een dierwaardige veehouderij, de PvdD wil minder ‘open normen’ in de veehouderij, beide met hetzelfde oog voor dierenwelzijn.
