Waarom handelen we niet gewoon allemaal in het algemeen belang? Dat zou een hoop regels en toezicht schelen. Natuurlijk is het niet zo simpel, weet vaste columnist voor ToeZine Hadewych van Kempen. Zij filosofeert over de publieke waarden en het algemeen belang dat toezichthouders met hun toezicht beschermen. Hoe algemeen is dat belang eigenlijk?
Toezichthouders hebben een enorme ontwikkeling doorgemaakt. In een ver verleden werd standaard een boete uitgedeeld als er aan een bepaalde norm niet werd voldaan. Tegenwoordig wordt goed nagedacht over de manier waarop toezicht maatschappelijk zinvol is. In eerste instantie richtten toezichthouders de aandacht op het hóe van toezicht. Dat verschoof naar het waarvóór. De blik werd steeds meer naar buiten gericht. Inmiddels zijn toezichthouders dan ook van effectief handhaven via risicogericht toezicht uitgekomen bij de gedachte dat het hun niet gaat om de naleving van regels, maar om het borgen van publieke waarden. Met andere woorden, toezicht moet bijdragen aan het algemeen belang.
Wat is algemeen belang?
Wie wil bijdragen aan het algemeen belang moet weten wat dat dan ís. Het belang waar het om gaat is publiek, dus goed kenbaar. Op het eerste gezicht is het dan ook vrij eenvoudig. Vrijwel iedereen vindt bijvoorbeeld veiligheid, gezondheid, duurzaamheid en rechtvaardigheid van algemeen belang. Toch is lang niet iedereen het erover eens hoe je je hoort te gedragen. Zijn mensen dan aangeboren slecht, bedrijven inherent kwaadaardig en organisaties incompetent? Natuurlijk niet. De meeste mensen deugen, blijkt uit tal van onderzoeken.
“Lang niet iedereen is het erover eens hoe je je hoort te gedragen.”
Nee, het zit hem in de interpretatie van wat bijvoorbeeld veiligheid betekent. Voor de één is veiligheid een kwestie van inkomenszekerheid. Voor de ander is het zaak dat een baby zich niet verslikt in een stukje speelgoed. Voor een derde gaat het erom dat we beschermd worden tegen identiteitsdiefstal.
Het is niet zwart-wit
In een rechtsstaat is het cruciaal dat de regels voor iedereen gelden en dat het duidelijk is wanneer je een norm wel of niet overschrijdt. Daarom is het goed dat toezichthouders eenduidige normen hanteren en daarover niet in discussie gaan. Maar als die klassieke benadering wordt toegepast op publieke waarden, dan lopen we keihard aan tegen de diversiteit en dynamiek die het algemeen belang zo kenmerken. Diversiteit die leidt tot verschillen van inzicht.
De rol van politiek
Die verschillen hebben allerlei dimensies. Zoals belangen, maar ook waarden en normen. En opvattingen over wat nu het beste beleid is. Mensen verschillen van elkaar qua ervaringen en behoeften en ze stellen verschillende prioriteiten. Al die verschillen leiden tot politiek: het bepalen wat het algemeen belang is in een context van verschil en conflict. Gebeurt dat op een democratische, inclusieve manier, dan zullen de meeste ‘verliezers’ – degenen die er deze keer niet in zijn geslaagd het algemeen belang op hun manier te definiëren – zich erbij neerleggen.
“Publieke waarden en de opvatting over wat het algemeen belang precies is, zijn politiek en dus veranderlijk.”
Je erbij neerleggen is ook makkelijker als het toch maar tijdelijk is. Iedereen kan blijven proberen om steun te verwerven voor de eigen invulling van het algemeen belang. Steeds verschuiven de machtsverhoudingen en daarmee wijzigt de betekenis van het algemeen belang telkens opnieuw. En dus ook de vertaling ervan naar beleidsdoelen en de opvattingen over de beste manier om die te bereiken. Publieke waarden en de opvatting over wat het algemeen belang precies is, zijn politiek en dus zijn ze veranderlijk en worden er meerdere dingen verstaan onder één en hetzelfde begrip. Politiek wordt gekenmerkt door diversiteit en beweging en voortdurende onenigheid. Wie geen tegenspraak duldt, krijgt dat alleen voor elkaar met keiharde repressie.
Hoeders van het algemeen belang
De interpretatie van publieke waarden kan dan zeer omstreden zijn, waar iedereen het wél over eens is, zijn de misstanden, de bedreigingen, de momenten waarop een publieke waarde wordt geschonden. Voor iedereen is duidelijk dat een dronken piloot, lekkende gifvaten of een oneerlijke directeur onwenselijk zijn. Bovendien gaat het bij misstanden en gevaren vooral om kennis en minder om opinies: waardoor is iets onveilig, wanneer is er sprake van uitbuiting?
“Alleen bij brede naleving van democratische wetten en regels wordt het algemene belang gediend.”
Dat is nu net dé expertise van toezichthouders. Als geen ander kennen zij de risico’s voor publieke waarden en weten zij aan welke normen moet worden voldaan om te zorgen dat niemand door het ijs zakt. (Mede) dankzij toezicht ligt er geen gevaarlijk voedsel in de schappen van de supermarkt, worden rijksmonumenten niet gesloopt en valt het internet niet om de haverklap uit.
De publieke waarde van toezicht
Toezichthouders dragen bij aan publieke waarden en het algemeen belang door schade te voorkómen. En dat doen ze weer door de regels te handhaven. Want alleen bij brede naleving van democratische wetten en regels wordt het publieke belang gediend.
Dus ja, de meeste mensen deugen en de meeste bedrijven gedragen zich verantwoordelijk. Maar er is altijd een risico op lacunes in de normen. En op misstanden in de naleving. Uit egoïsme of gewoon onkunde kunnen mensen publieke waarden bedreigen door regels te overtreden. Of ze dat nou opzettelijk doen, in de hoop er zelf beter van te worden, of per ongeluk, we hopen met z’n allen dat er een toezichthouder is die zo’n overtreder corrigeert. Dat is gewoon van algemeen belang.
Hadewych van Kempen
Is strategisch kennisadviseur bij Bureau Inspectieraad. Zij heeft in Leiden politicologie gestudeerd, gevolgd door een gevarieerde loopbaan bij instellingen in en rond de overheid (WRR, een ngo, de Algemene Rekenkamer, een inspectie en ministeries). Sinds september 2022 is zij voor een jaar de vaste columnist voor ToeZine. Elk kwartaal verschijnt er een column van haar hand met een uitgesproken mening over goed toezicht. Zo wil zij toezichthouders prikkelen tot nadenken. Dit is haar derde column.
