Vertrouwenspersoon? Check. Meldprocedure? Check. De meeste hogescholen hebben dit wel op orde, maar een sociaal veilige cultuur is meer dan een checklijstje afvinken. Daarmee ga je voorbij aan de impact van de organisatiecultuur. De Onderwijsinspectie onderzocht hoe besturen van hogescholen voor kunst- en mode-opleidingen voor een veilige leeromgeving zorgen. Dat bood de inspectie ook inzichten rondom cultuurgericht toezicht.
Extreem hoge werkdruk, kleinerende opmerkingen van docenten en afgekraakt worden ten overstaan van je medestudenten. Begin 2021 kreeg de Onderwijsinspectie signalen van studenten aan een Amsterdamse modeopleiding over misstanden en sociaal onveilige situaties. Nadat de inspectie een oproep in de media had gedaan, stroomden de meldingen binnen. De klachten kwamen niet alleen bij de Amsterdamse modeopleiding vandaan, ook studenten van diverse andere hogescholen meldden zich. Voor de inspectie reden genoeg om verder onderzoek te doen.
Onderzoek naar sociale veiligheid in kunst- en mode-onderwijs
De Onderwijsinspectie publiceerde in mei 2023 het rapport ‘Sturen op blijvende sociale veiligheid in het hoger kunst- en mode-onderwijs’. Een verslag van hun onderzoek naar wat hogescholen doen rondom ontwikkelen, uitvoeren, monitoren/evalueren en bijstellen van doelen, maatregelen en acties rondom sociale veiligheid. Hogescholen vulden vragenlijsten in over de sturing op sociale veiligheid. Daarnaast vonden verdiepende gesprekken plaats. Niet alleen met besturen, ook met docenten, studenten en andere stakeholders. Hiermee wilde de inspectie een beeld krijgen van de manier waarop verschillende partijen binnen de hogescholen betrokken worden bij het socialeveiligheidsbeleid. Naast het rapport bracht de inspectie een handreiking uit waarmee besturen de sociale veiligheid voor studenten kunnen verbeteren.
Sleutelrol voor bestuur
“Als Onderwijsinspectie kijken we breder dan de wet. We beoordelen en bevorderen ook de kwaliteit van het stelsel voor hoger onderwijs. Dat doen we door thematische onderzoeken, zoals dit onderzoek naar sociale veiligheid. Natuurlijk bespreken we elke melding, maar we zagen na de oproep aanleiding om breder te kijken dan de afzonderlijke meldingen”, vertelt Lotte Veenstra, inspecteur bij de Onderwijsinspectie en projectleider van het onderzoek.
“Na onze oproep stroomden de meldingen van studenten binnen, voor ons reden om breder onderzoek te doen.”
Veenstra en haar collega’s richtten zich in hun onderzoek op de rol van hogeschoolbesturen. “Omdat zij eindverantwoordelijk zijn voor de onderwijskwaliteit en ons aanspreekpunt bij inspectiewerk. Zij spelen bovendien een belangrijke rol bij het creëren van een sociaal veilige omgeving. Welk beleid ontwikkelen die besturen op dat vlak? Welke maatregelen nemen ze? Formuleren ze doelen? En: hoe monitoren en evalueren ze de uitvoering en het effect van beleid? De verdiepende gesprekken met besturen, studenten, docenten en andere stakeholders voerden we om inzicht te krijgen in hun ervaringen met de sturing op sociale veiligheid en de manier waarop verschillende partijen in de beleidscyclus betrokken worden. Voor dit onderzoek kozen we voor kunst- en mode-opleidingen, omdat daar relatief veel meldingen vandaan kwamen. Maar de resultaten en aanbevelingen zijn net zo relevant voor andere opleidingen, zowel op hogescholen als universiteiten. ”
Een veilige ruimte
Wat is precies een sociaal veilige leeromgeving? Volgens het onderzoeksrapport is dat een omgeving waarin studenten en docenten respectvol met elkaar omgaan, ongeacht huidskleur, gender, geloof of andere persoonskenmerken. “Studenten hebben dan ruimte om zich te ontwikkelen, omdat ze hun mening durven te geven en fouten mogen maken”, aldus Kim Lincklaen Arriëns. Zij werkte als analist bij de Onderwijsinspectie mee aan het rapport. “Onveiligheid ontstaat als er dingen gebeuren die jouw beleving van veiligheid aantasten. Denk aan seksueel getinte opmerkingen, pesten, agressie en geweld.”
Ruimte voor eigen invulling
De Wet op het hoger onderwijs en wetenschappelijk onderzoek (WHW) bevat geen specifiek kader voor sociale veiligheid. “Het hoger onderwijs heeft geen wettelijk vastgelegde zorgplicht voor een sociaal veilig leerklimaat, zoals bij de onderwijswetten van het basis- en voortgezet onderwijs wel het geval is”, licht Veenstra toe. “In de wet is niet expliciet opgenomen wat sociale veiligheid is en hoe instellingen die moeten waarborgen. Daar is dus ruimte voor eigen invulling en in ons onderzoek geven wij daar handvatten voor.”
“Voor schoolbesturen is het belangrijk om zicht te krijgen op ongeschreven regels, normen en waarden, zodat ze daarop kunnen inspelen.”
Wel staan er in de WHW verschillende verplichtingen van hogescholen en universiteiten rondom sociale veiligheid. Denk aan het hebben van een klachtenloket, een klachtenprocedure, medezeggenschapsorganen, en een onafhankelijke en deskundige examencommissie. “In ernstige gevallen van grensoverschrijdend gedrag, zoals intimidatie of bedreiging van personeel of studenten door een bestuurder, kan de inspectie wel verder onderzoek doen.”
Richten op cultuur
Wie onderzoek doet naar sturing op sociale veiligheid, kan niet om de invloed van een organisatiecultuur heen. “Cultuur binnen een organisatie speelt een belangrijke rol als je een sociaal veilige omgeving wilt creëren”, vertelt Lincklaen Arriëns. “Ongeschreven regels, normen en waarden bepalen voor een groot deel hoe je met elkaar omgaat. Voor besturen is het essentieel om daar zicht op te krijgen, zodat ze er actief op kunnen inspelen. En voor de Onderwijsinspectie biedt die cultuurgerichte blik handvatten om het gesprek met hogescholen aan te gaan en hen te helpen hier inzicht in te krijgen.”
Veel acties, structurele aanpak ontbreekt
Uit het onderzoek blijkt dat de onderzochte hogescholen het onderwerp sociale veiligheid hoog op de agenda hebben staan en allerlei acties ondernemen, maar dat een structurele aanpak ontbreekt. “Hogescholen hebben veel aandacht voor de uitvoering van maatregelen, de zogenoemde ‘do-fase’ in de beleidscyclus”, vertelt Veenstra. “Ze spannen zich bijvoorbeeld in om de interne communicatie rond meldprocedures te verbeteren, zodat studenten weten waar ze terechtkunnen. Ook hebben veel hogescholen een gedragscode en organiseren ze trainingen rondom sociale veiligheid.” Maar van een structurele aanpak is vaak nog geen sprake. “Besturen ondernemen minder activiteiten op het gebied van plannen, controleren en handelen. Concrete beleidsdoelen met een planning en centrale regie op de uitvoering van maatregelen ontbreken nog. Ook worden effecten van die maatregelen niet standaard gemeten.”
De aanbevelingen
Naast het rapport publiceert de Onderwijsinspectie een handreiking met aanbevelingen waarmee besturen de sociale veiligheid van studenten kunnen verbeteren. “Uit dit én eerder onderzoek blijkt dat zowel procesmatige als cultuurgerichte aanbevelingen bijdragen aan versterking van beleid voor sociale veiligheid.” Alle aanbevelingen zijn in de handreiking te vinden. Hieronder staan een aantal cultuurgerichte aanbevelingen op een rij.
- Baseer visie, doelen, maatregelen en acties op een risicoanalyse
Hogescholen kunnen met een risicoanalyse achterhalen welke factoren binnen de organisatiecultuur mogelijk voor onveilige situaties zorgen. Maar besturen laten deze analyses niet of nauwelijks structureel uitvoeren. Lincklaen Arriëns: “Bekende risico’s binnen kunst- en mode-onderwijs zijn bijvoorbeeld dat van studenten wordt verwacht dat ze zich kwetsbaar opstellen en veel van zichzelf laten zien. Dit vergroot de kans op sociaal onveilige situaties. Daarnaast komen studenten hun docenten tegen in het werkveld, omdat docenten vaak ook als kunstenaar werken. Als je in datzelfde werkveld aan de slag wilt, doe je misschien eerder iets tegen je wil in. Ook heerst vaak de opvatting dat de kunstwereld hard is en dat docenten studenten daarop moet voorbereiden door ze in de opleiding net zo hard aan te pakken. Het is belangrijk dat besturen weten in hoeverre dit soort risico’s spelen op hun school. Zo’n risicoanalyse biedt een goede basis om beleid en doelen regelmatig bij te stellen. Een van onze aanbevelingen is dan ook om die analyses structureel onderdeel te maken van de sturing op sociale veiligheid.” - Betrek de organisatie
Besturen moeten de hele organisatie betrekken bij het stimuleren van sociale veiligheid. Als je studenten, docenten en medewerkers actief laat meedenken over maatregelen en acties, vergroot je het draagvlak. Mensen voelen zich dan meer betrokken en gaan hun best doen om de belangen van de organisatie te behartigen. - Maak het bespreekbaar en geef handvatten
Het is makkelijker gezegd dan gedaan: zorg voor een organisatiecultuur waarin medewerkers zich vrij voelen om gesprekken te voeren over gewenst en ongewenst gedrag. Maar hoe doe je dat? Veenstra: “Natuurlijk is dat geen simpele opgave, maar het is dé manier om begrip voor elkaar te krijgen.” Ook op dit vlak bleek er veel verschil tussen hogescholen. “Op sommige wordt het gesprek nauwelijks gevoerd, op andere juist veel. Er is niet één manier om dit te doen, maar je kunt medewerkers en studenten bijvoorbeeld wel trainingen laten volgen en gesprekstechnieken aanleren. En organiseer regelmatig discussie-sessies binnen je school over sociale veiligheid. Als je dit vastlegt in beleid en hier acties aan koppelt, kun je daar als bestuur op sturen. Zo stimuleer je de betrokkenheid en zorg je voor bewustzijn en draagvlak.”
Voer voor gesprek
Met het rapport en de aanbevelingen biedt de Onderwijsinspectie handvatten aan besturen om het gesprek aan te gaan over sociale veiligheid. Veenstra: “De focus lag op kunst- en mode-opleidingen, maar de aanbevelingen zijn net zo relevant voor andere opleidingen in het hoger onderwijs. Zo bieden we concrete handvatten waarmee hogescholen aan de slag kunnen. Je kunt incidenten en een onveilig gevoel niet helemaal voorkomen, maar met deze aanbevelingen helpen we besturen wel op weg om die veilige cultuur structureel te organiseren. We hebben al positieve reacties gehad van verschillende besturen. Zij geven aan dat het rapport hen helpt bij het verder op de kaart zetten van sociale veiligheid.”
Ook aan de slag met cultuurgericht toezicht?
Voor dit onderzoek volgden Lotte Veenstra en Kim Lincklaen Arriëns de training Cultuurgericht toezicht van het CCV. Lees meer over de training en het thema cultuurgericht toezicht.
