Toezichthouders staan steeds meer open voor nieuwe of alternatieve vormen van toezicht, zoals vormen die gericht zijn op gedrag. Toch verkiezen mensen nog vaak een traditionele vorm van toezicht boven een effectievere, alternatieve aanpak. Heeft het er misschien mee te maken dat deze nieuwe typen toezicht als ‘soft’ worden gelabeld? In zijn vierde (en laatste) column voor ToeZine denkt Niek Hoogervorst na over het effect van woordkeuze op toezicht.
Recent gaf ik een presentatie getiteld Van handhaving naar preventie: Gedragswetenschap als extra wapen voor toezicht & handhaving. Nu wil ik niemand aanzetten tot geweld, maar toch heb ik steeds vaker de neiging om termen als ‘wapen’ of ‘vuist’ te gebruiken om de waarde van gedragswetenschap voor toezicht te benadrukken. Hiermee wil ik de boodschap overbrengen dat sommige problemen juist eenvoudiger op te lossen zijn met inzichten uit andere kennisgebieden, zoals uit de gedragswetenschappen.
Mijn woordkeuze is ook een tegenreactie op iets wat ik heb geobserveerd. Elke aanpak die afwijkt van simpelweg handhaven met controles, waarschuwingen en boetes, wordt al snel bestempeld als zacht of alternatief. Dat lijkt ook logisch: zo’n andere aanpak behelst zelden het hanteren van de stok – gedragswetenschappers gebruiken hoogstens een knuppel wanneer ze die in het hoenderhok gooien van foutieve aannames over menselijk gedrag. Maar hoe logisch ook, de terminologie van een zachte aanpak is verre van neutraal en vormt een flinke drempel op de weg naar effectiever toezicht.
What’s in a word?
Woorden doen er toe. Taal verenigt en splijt. En taal beïnvloedt onze keuzes, zo laat onderzoek zien. Noem een spelletje ‘De Wall Street Game’ en mensen maken egoïstischere keuzes dan wanneer exact hetzelfde spel ‘De Community Game’ heet. Zet groepen neer als ongedierte – zoals nazi’s de Joden ratten noemden, en Hutu-leiders in Rwanda de Tutsi’s typeerden als kakkerlakken – en het opent de deur naar haat en extreem geweld tegen die groepen.
Presenteer misdaad als een monster dat een stad teistert en inwoners zijn meer geneigd om strengere handhaving en hoge straffen te eisen.
Of presenteer misdaad als een monster dat een stad teistert en inwoners zijn meer geneigd om strengere handhaving en hoge straffen te eisen. Het monster moet immers gevonden en opgesloten worden. Presenteer daarentegen misdaad als virus en inwoners worden juist meer geïnteresseerd in een diagnose van het probleem en een preventieve aanpak. En dat ongeacht hun politieke kleur.
Zacht is zwak?
Ons brein werkt associatief en woorden zijn gekoppeld aan verwachtingen, normen en gewoontes. Onze keuzes en voorkeuren volgen vrijwel automatisch. En dat maakt het stempel zacht of alternatief zo problematisch. Zoek maar eens naar synoniemen van zacht en je krijgt een inkijkje in de associaties die ons brein maakt met een zachte aanpak: teder, vriendelijk, toegevend, zachtaardig en slap. Stel je nu de aanpak van zware criminaliteit of milieuovertredingen voor. Welke politicus durft zijn of haar handen te branden aan een zachte aanpak?
In ons brein zijn woorden gekoppeld aan verwachtingen, normen en gewoontes. Onze keuzes en voorkeuren volgen automatisch. Dat maakt de stempels zacht of alternatief zo problematisch.
Onze minister-president in ieder geval niet. Over rellende jongeren in 2020 zei hij: “Losgeslagen tuig waarvan de ouders niet ingrijpen […] Ik ben geen socioloog en dat wil ik ook helemaal niet zijn. Dit is gewoon idioot gedrag waar ik geen verklaringen voor ga zoeken, het hoort gewoon te stoppen.” De misvatting is natuurlijk dat het zoeken naar oorzaken crimineel gedrag zou rechtvaardigen. Maar een beter begrip ván gedrag is niet hetzelfde als begrip hebben vóór dat gedrag. Begrip van de onderliggende oorzaken is geen gum om de geschiedenis te wissen, maar vormt het startpunt om te zorgen dat de geschiedenis zich niet herhaalt.
Het kan ook anders
Recent publiceerden onderzoekers een mooi voorbeeld van een succesvolle ‘softe’ aanpak uit het West-Afrikaanse Liberia. Een lokale non-profit organisatie ontwierp het volgende recept om zware criminaliteit terug te dringen. Criminelen volgden cognitieve gedragstherapie om hun zelfcontrole en sociale vaardigheden te verhogen en beter met hun emoties om te leren omgaan. Daarnaast werd een poging gedaan hun sociale identiteit te transformeren. De criminelen kregen een knipbeurt, nieuwe kleding en werden lid van een sportvereniging. Het idee was dat de criminelen er niet alleen als respectabele Liberiaan uit gaan zien, maar zichzelf ook zo gaan voelen.
Wat leverde het op? De onderzoekers constateerden een flinke reductie – soms tot wel 60% – van drugsverkoop, wapenbezit, diefstal, berovingen, arrestaties en agressief gedrag onder de deelnemers aan de methode. En niet alleen op de korte termijn. Tien jaar later bleken deze deelnemers nog steeds aanzienlijk minder crimineel actief te zijn. De onderzoekers schatten dat elke misdaad die wordt voorkomen uiteindelijk slechts $1,50 aan investering heeft gekost. Was de aanpak perfect? Zeker niet, maar onder de streep is veel ellende voorkomen met een aanpak die we in Nederland zouden classificeren als soft.
Kies je woorden zorgvuldig
Het is niet moeilijk voor te stellen – zeker in het huidige politieke klimaat – hoe lastig het is om bestuurders enthousiast te maken voor een zogenaamd zachte aanpak. En dat is jammer, want hoe vaak blijft een kansrijke interventie op de plank liggen, omdat geen bestuurder bekend wil staan als slap? En hoe vaak is er voor een harde aanpak gekozen die weliswaar politiek goed verkoopbaar was, maar nul of zelfs negatieve impact had?
Het bestempelen van een aanpak die afwijkt van regulier toezicht als zacht, leidt af van de vraag waar het eigenlijk om zou moeten gaan: welke aanpak is het meest effectief?
En daarin ligt de crux. Het bestempelen van een aanpak die afwijkt van regulier toezicht en reguliere handhaving als zacht, leidt af van de vraag waar het eigenlijk om zou moeten gaan: welke aanpak is het meest effectief? Hoe kunnen we onze beperkte middelen en capaciteit – en daarmee onze belastingcenten – zo slim mogelijk inzetten? Laten we stoppen met denken en spreken in categorieën als hard en zacht. Dat is niet meer van deze tijd. In een ideale wereld zouden we de instrumenten uit onze gereedschapskist voortaan alleen beoordelen op hun bruikbaarheid in plaats van op hun uiterlijk. Maar zolang dit niet het geval is, moeten we onze woorden nauwkeuriger kiezen. Mijn suggestie: vervang voortaan de term ‘zacht’ door ‘slim’ of ‘doelgericht’ wanneer je het over een alternatieve aanpak hebt. Zo voelt die ‘harde’, traditionele en misschien wel minder effectieve aanpak ineens veel minder aanlokkelijk.
Wie is Niek Hoogervorst?
Niek Hoogervorst is gedragswetenschapper bij DCMR Milieudienst Rijnmond. Hij werkte hiervoor als universitair docent bij de Rotterdam School of Management (Erasmus Universiteit) en deed daar onderzoek naar de psychologie van (on)ethisch gedrag. Sinds september 2021 is hij een jaar lang de vaste columnist voor ToeZine. Elk kwartaal verschijnt er een column van zijn hand en laat hij zijn licht schijnen over gedrag en toezicht. Dit is zijn vierde en laatste column. We bedanken Niek voor zijn interessante gedragsgerichte kijk op toezicht en zijn prikkelende columns met toepasbare kennis.
