Toezicht houden via Google Glass, terug naar zes omgevingsdiensten en nog maar één inspectie per departement. Toezichtexpert Rob Velders waagde zich precies tien jaar geleden aan boude voorspellingen over 2024. Soms had hij het bij het rechte eind. Soms zat hij er helemaal naast. Ter ere van het tienjarig bestaan van ToeZine kijkt hij terug op de ontwikkelingen in het toezicht én zijn voorspellingen van toen. En werpt hij opnieuw een blik vooruit: nu naar 2034.
Zelf was hij vergeten dat hij de bewuste column uit 2014 ooit had geschreven. “Wat ik me nog wel goed herinner is dat bedrijven en vooral politici toezicht toen vooral zagen als een lást. Het dieptepunt was tien jaar daarvoor, in 2005. Kamerlid Aptroot (VVD) kwam toen met twee moties waarin stond dat hij alle toezichthouders wilde samenvoegen in één organisatie. Een plan waarvoor hij bijna kamerbrede steun had.”
Toezicht steeds kleiner
“Natuurlijk is het niet realistisch dat je bijvoorbeeld de Onderwijsinspectie en Staatstoezicht op de Mijnen samenvoegt. Die liggen mijlenver van elkaar af. Aptroots politieke druk was meer symbolisch; bedoeld om te zorgen dat er gigantisch zou worden bezuinigd op toezicht. Met succes, want in een paar jaar tijd zouden de budgetten van inspecties met een derde krimpen. In 2014 waren de effecten daarvan goed voelbaar: er gingen veel dingen mis bij toezichthouders. De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) was bijvoorbeeld continu negatief in het nieuws. Die kwam door de bezuinigingen niet toe aan goed toezicht. Er ging dan telkens weer extra geld naar de NVWA, maar dat waren pleisters die werden geplakt zonder dat het toezicht verbeterde.”
Toezicht is populairder dan ooit
Hoe anders is de houding richting toezicht op dit moment. “De huidige maatschappij hecht juist heel veel waarde aan toezicht. Dat dit zo’n vaart zou nemen, had ik toen niet gedacht. Ik kan het niet staven met cijfers, maar ik denk dat inspecties sinds 2015 weer zeker met een derde zijn gegroeid. Toezicht is nu groter in omvang dan ooit. Of dat ook zo blijft, hangt af van het nieuwe regeerakkoord. Daarin staat dat uitvoeringsorganisaties uitgezonderd zijn van bezuinigingen. Maar valt toezicht daaronder? Ik vrees het ergste.”
“Krijgt toezicht met de Wet op de rijksinspecties meer vrijheid? Ik verwacht een compromisversie.”
“Dan is er ook nog de Wet op de rijksinspecties, op initiatief van Omtzigt. In essentie houdt die wet in dat inspecties een veel grotere zelfstandige en onafhankelijke rol krijgen. Maar ja, wat is onafhankelijk? Bepalen toezichthouders zelf wat goed is om te doen en laten, en hoeveel geld ze nodig hebben? En hoe zit het dan met de ministeriële verantwoordelijkheid? Ik ben heel benieuwd of toezicht meer vrijheid krijgt. Ik verwacht dat er een compromisversie van het huidige voorstel komt.”
Straks nog belangrijker?
Velders denk dat toezicht qua populariteit nu misschien wel aan de top zit. “Ik kan me bijna niet voorstellen dat we toezicht over tien jaar nog zo belangrijk vinden. Helaas. Dat heeft alles te maken met maatschappelijke onvrede. Onder meer over de overheid en hoe die functioneert. Maar ik denk dat toezicht een belangrijke rol kan spelen om wantrouwen in de overheid te verminderen. Dat kunnen toezichthouders doen door veel zichtbaarder te zijn. Veel burgers weten bijvoorbeeld niet dat toezichthouders ook na vergunningverlening een bedrijf in de gaten houden. Of dat toezichthouders in het belang van burgers handelen.”
“AFM en DNB, wat is de toegevoegde waarde van deze twee aparte organisaties?”
“Zichtbaarheid gaat veel verder dan een persbericht op de website. Daarvoor moet je echt gerichter van je laten horen. Zoals Staatstoezicht op de Mijnen met de keukentafelgesprekken in Groningen. Of de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd die thuis bezoeken aflegt. Dat zou in mijn beleving meer kunnen. Dat kan ook een bericht in de brievenbus of de mailbox zijn: ‘We zijn gisteren bij het bedrijf naast u geweest, dit hebben we gezien en dit gaan we doen.’ Het gaat dus ook om transparantie. Hopelijk durven toezichthouders deze rol te pakken en zo bij te dragen aan het blijvende belang van toezicht, ook in 2034.”
Naar minder inspecties?
In Velders’ column van 2014 zag hij – in de context van de toenmalige bezuinigingen – voor zich dat er meer inspecties zouden gaan fuseren. Hij had het bij het rechte eind bij de Inspectie Gezondheidszorg en de Inspectie Jeugdzorg – nu de IGJ. De rest van zijn voorspelde samensmeltingen vonden niet plaats: NZA met IGZ, AFM met DNB en de 29 omgevingsdiensten tot zes hele grote.
“In 2034 wordt hopelijk nóg meer belang aan toezicht gehecht, doordat het zichtbaarder is en er naar burgers wordt geluisterd.”
“Wat betreft de omgevingsdiensten had ik wel dééls gelijk. Op advies van Van Aartsen wordt daar nu namelijk gefuseerd. Niet tot zes diensten, maar wel een serieus aantal minder. Daarnaast blijf ik deels achter mijn standpunt staan dat je per departement liefst één inspectie hebt. Kijk bijvoorbeeld naar AFM en DNB. Wat is de toegevoegde waarde van twee aparte organisaties? Daarnaast is nu de trend dat er juist steeds meer toezichthouders bij komen. Ik snap ook dat sommige inspecties tijdelijk nodig zijn, zoals de Inspectie Belastingen, Toeslagen en Douane na de toeslagenaffaire. Maar hef deze dan ook weer op als het werk erop zit.”
Relevante artikelen
Nieuwe technieken
Meest gedateerd uit zijn column voelt de voorspelling over Google Glass. Deze innovatiebril, die beelden of informatie voor je ogen projecteert, zou een belangrijke tool worden voor inspecteurs. “Ik zag voor me dat een inspecteur op bijvoorbeeld een boorplatform door die bril naar de boorinstallatie keek. De bril gaf vervolgens nauwkeurig aan naar welke details van de installatie je goed moet kijken. Maar ja, mede vanwege zorgen over de privacy flopte Google Glass flink. Toch ben ik ervan overtuigd dat iets dergelijks nog altijd prima kan werken. Zelfs gewoon met je smartphone. Terwijl jij filmt of fotografeert, kan AI de grootste risico’s in kaart brengen.”
Toezicht in 2034?
Op de vraag of hij zich weer aan een voorspelling voor 2034 wil wagen is Velders voorzichtiger dan tien jaar geleden. Toch wil hij wel even dagdromen: “Inspecties zullen veel beter zichtbaar zijn. Ze vertellen aan burgers wat ze doen, delen hun resultaten en luisteren actief naar input van burgers. Door deze betere communicatie én slim gebruik van veel meer data en technologie zoals AI enerzijds, en ondanks bezuinigingen anderzijds, is het toezicht daarom over tien jaar sterker dan ooit.”
