Waarschijnlijk laten we 2020 het liefst allemaal zo snel mogelijk achter ons. Toch wagen toezichtexpert Rob Velders, strateeg Paul de Ruijter en bijzonder hoogleraar Psychologie van Toezicht Elianne van Steenbergen zich aan een terugblik op dat gekke coronajaar. Gelukkig focussen zij zich daarna vooral op 2021: wat kunnen we dit jaar van toezicht verwachten?
Over 2020: Waar blijft die staat van de IT?
Rob Velders: “Ik pleitte er begin 2020 voor: laat elke Inspectie een Staat van de IT-veiligheid voor het eigen toezichtsveld maken. Veel kritieke processen in ons land zijn namelijk afhankelijk van IT en dat maakt ons kwetsbaar. We zijn beter beveiligd tegen grote cyberaanvallen als toezichthouders kunnen inschatten hoe goed we voorbereid zijn op grootschalige uitval. Die Staten van de IT zijn er nooit gekomen. Al zag ik wel de hoopgevende ontwikkeling dat Agentschap Telecom zich wil omvormen tot een digitale communicatie-autoriteit. Het begint dus door te dringen dat we moeten werken aan onze digitale weerbaarheid. Nu moeten toezichthouders nog echt in actie komen.”
Over 2021: Nieuwe principes van goed toezicht
“Ik kijk dit jaar uit naar de aanbevelingen van de Commissie Van Aartsen over milieutoezicht. Het zou me niets verbazen als dat stevige adviezen oplevert die weeffouten in milieutoezicht blootleggen. Zo verwacht ik dat omgevingsdiensten samen moeten gaan; alleen door schaalvergroting kunnen de diensten goed functioneren, zoals Jan van den Heuvel ook al op ToeZine.nl beargumenteerde.”
“Legitimiteit is voor mij een belangrijk principe voor goed toezicht, want alleen als toezichthouders serieus worden genomen, hebben ze gezag.”
“Verder vind ik 2021 het perfecte moment om de zes principes van goed toezicht te updaten. Aan de zes die in 2005 werden opgesteld, zou ik ‘maatschappelijke impact’ toevoegen. Een goede toezichthouder kijkt verder dan wet- en regelgeving. Ook ‘legitimiteit’ is voor mij een belangrijk principe voor goed toezicht, want alleen als toezichthouders serieus worden genomen, hebben ze gezag. Een toezichthouder die er bijvoorbeeld goed aan doet beide doelen beter na te streven, is de Omgevingsdienst Noordzeekanaalgebied. Daar verloren ze de maatschappelijke impact uit het oog toen ze TATA Steel maar geen effectieve sancties oplegden: burgers voelen zich onveilig en in de steek gelaten. Tegelijkertijd raakt de Omgevingsdienst in mijn ogen zo ook haar legitimiteit kwijt: bedrijven als TATA Steel blijven overtredingen maken.”
Over 2020: Een jaar vol vertrouwen
Paul de Ruijter: “Dit was natuurlijk een bijzonder jaar, ook voor het toezicht. De overheid heeft moeten vertrouwen op de spontane naleving en het fatsoen van burgers. En dat werkte over het algemeen ook: de meeste Nederlanders hielden zich aan de coronaregels van de overheid. Ondanks een aantal protesten en illegale feesten verliep het jaar relatief goed. Daarnaast werd er veel financiële overheidssteun op vertrouwen uitgedeeld. Het merendeel van de Nederlanders lijkt goed met dat vertrouwen te zijn omgegaan.”
Over 2021: The tone at the top
“Ik ben benieuwd wat het vertrouwen van 2020 doet in de jaren die volgen. Hoe wordt er gereageerd op iedereen die in coronatijd een aanvraag verkeerd heeft ingevuld bijvoorbeeld? Met de TOZO- of NOW-aanvragen is vast wel iets misgegaan. Volgt er strenge handhaving? Slaan we door van vertrouwen naar wantrouwen en bijbehorende repressie? Hier moeten we in 2021 en de jaren die volgen alert op blijven. In 2020 leerden we van de toeslagenaffaire hoeveel schade wantrouwen naar de burger kan opleveren.”
“Welke kant het toezicht in 2021 op buigt, is sterk afhankelijk van de mensen aan de top. Zowel in de politiek als bij toezichthouders zelf.”
“Welke kant het toezicht in 2021 op buigt, is sterk afhankelijk van de mensen aan de top. Zowel in de politiek als bij toezichthouders zelf. De tone at the top bepaalt beleid, wet- en regelgeving. Zie bijvoorbeeld Rutte, die altijd zegt dat hij naast en niet boven anderen staat. Dat leidt tot een pragmatische, horizontale overheid die in gesprek gaat en overlegt. Wat als er juist een principiëlere tone at the top klinkt? Eentje van een overheid die bóven burgers staat? Dat maakt de verkiezingen spannend: de persoon op een post bepaalt ook hoe toezicht eruit gaat zien. De houding van een minister van Justitie en Veiligheid bepaalt bijvoorbeeld hoe een boa zijn dag beleeft.”
Over 2020: De roep om ‘het goede’
Elianne van Steenbergen: “De roep om ethisch leiderschap werd dit jaar luider. Zo werd eind 2020 voor het eerst een topman persoonlijk vervolgd voor misstanden bij zijn bank. Ook riepen 25 hoogleraren Ondernemerschap op om maatschappelijk verantwoord besturen te verankeren in de wet. We verwachten dat mensen in organisaties niet alleen nadenken over wat commercieel rendabel en legaal is, maar ook wat ‘het goede’ is om te doen.”
Over 2021: Voorbeeldgedrag bestuur
“Ik verwacht dat dit jaar de focus op ‘het goede’ doorzet. Goed bestuur wordt daarom een steeds belangrijker toezichtsgebied. Toezichthouders moeten nadenken wat goed bestuur inhoudt en waar de focus in toezichtsgesprekken moet liggen. En wat zij als toezichthouder vragen van ondernemingen.”
“Of binnen organisaties ook écht goed gedrag wordt vertoond en de cultuur daaraan bijdraagt, wordt mogelijk een ander belangrijk focuspunt van toezicht.”
“Of binnen organisaties ook écht goed gedrag vertoond wordt en de cultuur daaraan bijdraagt, dat wordt mogelijk een ander belangrijk focuspunt van toezicht. Wat wordt er gedaan om een angstcultuur tegen te gaan? Een gedragscode is een goede eerste stap, daarna moeten organisaties ook inzichtelijk maken dat die code nageleefd wordt. Weten medewerkers niet alleen wat ethisch handelen is, maar willen en kunnen ze het ook? Organisaties moeten ook kunnen aantonen hoe hun mensen worden opgeleid tot ethische leiders. Zij moeten voorbeeldgedrag vertonen, zorgwekkende signalen herkennen en zorgen voor een veilige cultuur.”
“Tot slot hoop ik dat 2021 – als de meeste vaccinaties rond zijn – ook het jaar wordt waarin toezichthouders en ondertoezichtstaanden samen reflecteren op deze coronatijd. Op wat er niet goed ging, wat beter kon en welke risico’s ze zien voor de toekomst. Door perspectieven te bundelen, komen zij samen tot nieuwe inzichten.”
