Burgers, ondernemers en uitvoeringsorganisaties lopen vast in de complexiteit van wetgeving en stapeling van nieuw beleid. Ook hebben publieke dienstverleners last van verouderde IT-systemen en van de krapte op de arbeidsmarkt. Ze trekken aan de bel en roepen de politiek op om in actie te komen.
Dat is de belangrijkste boodschap van de eerste Staat van de Uitvoering over de publieke dienstverlening in ons land (zie kader). De samenstellers concluderen dat er gelukkig veel goed gaat; burgers en ondernemers worden in de regel goed geholpen. Maar ze hebben ook volop zorgen. Vooral vanwege de “hoge mate van complexiteit in wet- en regelgeving, in processen, in de stapeling van beleid, in de manier waarop we ingericht zijn en in onze IT-systemen.” Daardoor lopen juist de mensen die afhankelijk zijn van de overheid vast in het systeem. Niet alleen de uitvoeringsorganisaties merken dat, ook gemeenten onderschrijven de bevindingen.
Twaalf verschillende inkomensbestanddelen
Hoe complex het kan zijn, liet de Nationale ombudsman zien, zo staat in het rapport. Hij berekende dat een alleenstaande ouder met twee schoolgaande kinderen, een deeltijdbaan, een aanvullende bijstandsuitkering en een huurwoning, minstens twaalf inkomensbestanddelen van acht verschillende instanties heeft. Hij ontvangt tachtig betalingen per jaar. Daarvoor moet hij achttien formulieren invullen. Vooral multiprobleemgezinnen – Nederland telt er zo’n honderdduizend – hebben met veel instellingen te maken, soms vijftien tegelijk.
Vooral multiprobleemgezinnen hebben met veel instellingen te maken, soms vijftien tegelijk.
IT-systemen vaak verouderd
Door de toegenomen complexiteit van wet- en regelgeving en beleid is de uitvoering ervan arbeidsintensiever geworden. Dat is geen goed nieuws in een krappe arbeidsmarkt. Bovendien zijn IT-systemen – die het werk makkelijker kunnen maken of (deels) kunnen overnemen – vaak verouderd. Ook communiceren de systemen van de verschillende organisaties niet goed met elkaar. Gegevensuitwisseling is daardoor vaak gebrekkig. Volgens de instanties belemmert ook de privacywetgeving die uitwisseling, maar experts betwijfelen dat. Hun indruk is dat organisaties de wetgeving regelmatig te streng interpreteren en liever kijken naar wat niet mag dan naar wat wel kan.
Ontevredenheid burgers groeit
Met alle problemen is het niet vreemd dat er veel mis kan gaan. En dat de groep burgers die ontevreden is over de publieke dienstverlening groeit. Ook een trend is dat het politieke debat over de uitvoering “mediagedreven is en gericht op incidenten.” Er is geen aandacht voor fundamentele vragen over de publieke dienstverlening. Departementen en hun ambtenaren gaan hierin mee, aldus het rapport: ze zijn bezig om de minister te ondersteunen. En ontstaat een probleem in de uitvoering, dan is de reflex om nieuwe regels en meer beleid te maken. Terwijl het antwoord juist zou moeten beginnen met beter en minder beleid, aldus de Staat van de Uitvoering.
Ontstaat een probleem in de uitvoering, dan is de reflex om nieuwe regels en meer beleid te maken.
Vijf oproepen aan de politiek
Dat is dan ook een van de vijf oproepen die de uitvoeringsorganisaties aan de politiek doen: maak het voor burgers en ondernemers minder complex door beter en minder beleid. De andere vier:
- betrek de uitvoering vanaf het allereerste begin bij beleidsvorming
- voer het politieke debat niet op incidenten, maar ontwikkel een gezamenlijk beeld van trends en dilemma’s in de publieke dienstverlening
- ga van verantwoorden achteraf naar sturen en bijsturen
- breng gegevensuitwisseling tussen publieke dienstverleners nu echt op gang.
Goede voorbeelden
Waar het gaat om de complexiteit van toeslagen, kan Nederland leren van andere Europese landen, aldus het rapport. In Vlaanderen bijvoorbeeld zijn alle toeslagen en bonussen voor het gezin gebundeld in het Groeipakket. Toekenning is nagenoeg geautomatiseerd op basis van profiel, inkomen en vermogen. Terugvorderingen komen weinig voor. Ook voor gegevensuitwisseling kunnen we het oor te luister leggen bij onze zuiderburen. Nutsinstelling de Kruispuntbank regelt daar het verkeer van gegevens in het sociale domein. En in Denemarken regelen burgers veel in één online portaal, zoals kinderopvang, kinderbijslag, adreswijzigingen, belastingaangifte.
Er is een kloof tussen wat de overheid belooft en wat de uitvoeringsorganisaties kunnen waarmaken.
Waarmaken wat je belooft
Abdeluheb Choho, directeur Rijksdienst voor Ondernemend Nederland en voorzitter van de Stuurgroep van de Staat van de Uitvoering, ziet dat er een kloof is tussen wat de overheid belooft en wat de uitvoeringsorganisaties kunnen waarmaken. “ Daar gaat het vaak mis. Vooral omdat het beleid steeds complexer wordt en omdat het ons steeds vaker ontbreekt aan de tijd, de mensen en de middelen om alles wat er in Den Haag beloofd wordt te realiseren. Laten we de tijd nemen om naar elkaar te luisteren, om ervaringen uit te wisselen en te vergelijken om tot beter en vooral eenvoudiger beleid te komen. Bespreken wat haalbaar is en wat consequenties zijn voordat we burgers en ondernemers dingen beloven.”
Over de Staat van de Uitvoering
De Staat van de Uitvoering is een initiatief van een stuurgroep die door de Ministerraad is ingesteld. Dit rapport informeert de politiek over hoe de publieke dienstverlening in ons land ervoor staat. Voor dit eerste rapport zijn 38 uitvoeringsorganisaties beschouwd. Er is gekeken naar de Standen van de Uitvoering, waarin de individuele organisaties rapporteren over de knelpunten die zij ervaren. Ook inzichten van wetenschappers over zaken als maatwerk, organisatiecultuur, productiviteit, burgertevredenheid, innovatie en goede internationale praktijken zijn verwerkt. In reflectiesessies met beleids- en uitvoeringsorganisaties zijn de onderzoeksresultaten besproken en verrijkt.
