De meeste mensen willen het juiste doen. Toch gaat het soms mis en dan krijgen mensen met handhaving te maken. Dát wil je voorkomen, vindt Team Preventie. In hun advies ‘Preventie – een kwestie van doen!’ vertellen zij hoe de overheid uitkeringsgerechtigden kan helpen de regels na te leven. Dat levert handvatten op die ook voor toezichthouders interessant zijn.
Mensen die een uitkering ontvangen, maken soms onbedoeld fouten, waar dan een sanctie en een terugvordering op kunnen volgen. Dit kan schrijnende situaties opleveren. Reden genoeg om te proberen te voorkomen dat mensen überhaupt die fouten begaan. Dat zien het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, het UWV, de Sociale Verzekeringsbank (SVB) en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) als hun gezamenlijke taak.
Daarom richtten ze in 2022 Team Preventie op. Een tijdelijke samenwerking met als doel bestaande kennis, kunde en methodieken aan elkaar te knopen en binnen twee jaar een advies op te leveren over een effectieve preventieve aanpak. Dat is gelukt: het advies verscheen begin 2024.
“Door je toezicht anders in te richten, voorkom je fouten door mensen of bedrijven.”
Lessen voor alle toezichthouders
Dit advies is toegespitst op uitkeringsgerechtigden, maar er zijn ook bredere lessen uit te trekken voor toezichthouders, ziet Menno Fenger. De hoogleraar Bestuurskunde was als onafhankelijk voorzitter betrokken bij Team Preventie. Hij stelt: “Wat je nu veel ziet bij toezichthouders en handhavers is dat zij op basis van risicoanalyses de overtreders nog beter weten te pakken. Maar dat stapje eerder, het voorkomen van overtredingen, zie je minder vaak. Terwijl je juist door je toezicht anders in te richten, kan voorkomen dat mensen of bedrijven in de fout gaan.”
Het advies ‘Preventie – een kwestie van doen!’
In een notendop concludeerde het team dat alle organisaties binnen Team Preventie al heel goed weten waar de pijnpunten zitten en waar verbetering mogelijk is. Nu is het tijd om in actie te komen. Het advies vat daarom vier actielijnen, met daaronder een aantal aanbevelingen. De vier actielijnen zijn:
- Begrijp de uitkeringsontvanger: van de oorzaken achter veelvoorkomende overtredingen tot de redenen waarom de ontvanger communicatie slecht begrijpt. En werk daarvoor samen met ervaringsdeskundigen.
Voorbeeld is een onderzoek naar uitkeringsgerechtigden die niet verschijnen bij afspraken met hun gemeente (no-shows). Het onderzoek gaf gemeenten meer inzicht in de redenen voor no-shows: ziekte, geen opvang voor kinderen kunnen vinden, onduidelijke brieven en complexe privéproblemen, waardoor de uitkeringsgerechtigde door de bomen het bos niet ziet. Deze inzichten kunnen gemeenten gebruiken om no-shows te verminderen. - Ontmoet de uitkeringsontvanger: optimaliseer het contact en leer mensen tijdens het proces kennen waarbij luisteren – en niet oordelen! – centraal staat. Neem contact op voordat het misgaat en zorg voor laagdrempelige toegang tot informatie.
Voorbeelden die het advies noemt, zijn meer fysieke ontmoetingen met uitkeringsgerechtigden die dan niet controle-, maar ontmoetingsmomenten zijn. Dit levert een completer beeld op van diegene om te kunnen inschatten of er meer ondersteuning nodig is. Of om simpelweg in zo’n ontmoeting informatie op maat te bieden. Ook een appje met daarin een telefoonnummer dat iemand kan bellen kan helpen als iemand niet reageert op eerdere contactverzoeken. - Leer van fouten en vergissingen: welk verhaal zit er achter regelovertreding, wat hadden we anders kunnen doen en welke signalen waren er die we eerder hadden kunnen oppikken?
Voorbeelden zijn interne dialogen over ‘buikpijndossiers’ en trainingen om medewerkers en leidinggevenden in je organisatie een lerende houding aan te leren, zodat zij kritisch naar het eigen handelen durven kijken. - Stel preventie centraal in het proces: breng processen in kaart en werk binnen en tussen organisaties samen om die processen aan te passen. Maak gegevensuitwisseling binnen en tussen organisaties de norm. Identificeer en evalueer ook regels die veel fouten en vergissingen opleveren.
Een goed voorbeeld is dat UWV waar mogelijk inkomensgegevens zelf uit de Polisadministratie haalt. In dit register verzamelt UWV informatie over loon, uitkeringen en arbeidscontracten. Dit moet voorkomen dat mensen die hun inkomsten zelf niet doorgeven later veel geld moeten terugbetalen. Ook legt UWV geen sancties meer op voor het niet doorgeven van inkomsten die in de Polisadministratie staan.
Bekijk het hele eindadvies ‘Preventie – Een kwestie van doen!’ voor meer details over de vier actielijnen en bijbehorende aanbevelingen.
Ken je ondertoezichtstaanden
De eerste les die toezichthouders uit bovenstaande actielijnen kunnen trekken, is dat ook zij zich meer kunnen verdiepen in hun ondertoezichtstaanden. Zodat ze deze beter begrijpen en tijdens een ontmoeting hen beter leren kennen én gerichte informatie kunnen verschaffen. Zo voorkom je fouten en is handhaving niet nodig. Fenger: “Onderschat niet hoe nuttig de input van ervaringsdeskundigen hiervoor kan zijn. Onze les was wel dat de rol van ervaringsdeskundigen in een traject van tevoren helder moet zijn. Je kunt ervaringen bij ze ophalen, maar je zult die ervaringen zelf moeten vertalen naar je toezichtspraktijk.”
“Vreemde ogen dwingen je om een stap terug te doen en écht te ontdekken waar het is misgegaan.”
Ga intern aan de slag
Om van fouten te leren, raadt Fenger toezichthouders aan om leerdialogen te organiseren. Een best practice die ontwikkeld is door Team Preventie zelf. Met hulp van een gespreksleider analyseren collega’s langlopende handhavingscasussen. Ze kijken welke factoren, gedragingen en interventies een rol speelden bij de overtreding en de reactie daarop. De groepsleden bespreken wat ze hieruit kunnen leren om zulke overtredingen in de toekomst te voorkomen.
“Je kijkt dus veel verder dan de vraag of je goed hebt gehandhaafd, juist naar waar je preventief kunt handelen”, legt Fenger uit. Mooie voorbeelden zijn de maatwerkplaats van UWV en ‘Garage de Bedoeling’ van de SVB, waar collega’s uit de hele organisatie een casus bespreken en proberen een oplossing te vinden. “Nog een stap verder is om er ook vreemde ogen bij te halen. Dat kunnen collega’s van een andere afdeling zijn of experts van buiten je organisatie. Die dwingen je een stap terug te doen en écht te ontdekken waar het is misgegaan.”
Een eigen Team Preventie?
Voor toezichthouders die zeer grondig in kaart willen brengen waar hun pijnpunten liggen, kan een eigen Team Preventie een optie zijn. Waarin ze dan kunnen samenwerken met andere toezichthouders die met dezelfde ondertoezichtstaanden te maken hebben. Het team kan bestaan uit beleidsmakers, uitvoerders, wetenschappers en ervaringsdeskundigen. Anne Betting, beleidsmedewerker bij SZW, heeft Team Preventie helpen opzetten en geeft wel toe: “Dat had best wat voeten in de aarde. Het duurde bijna twee jaar voor we van start gingen met twee deelnemers per organisatie. Eerst moet je met al die partners de neuzen dezelfde kant op krijgen. Ook al werkten wij al veel samen in handhaving, wisselden we al signalen uit en bespraken we processen, die preventieve kant was nieuwer.”
Zij tipt daarom ook: “Zorg dat je een onafhankelijke voorzitter hebt, zodat het niet het feestje van één partij wordt. En spreek af dat deelnemers onafhankelijk meedoen. Neem je kennis en kunde mee, maar treed niet op als vertegenwoordiger van je organisatie. Dat lukt misschien niet altijd, maar is wel een behulpzaam uitgangspunt.”
“Met pilots willen we stimuleren dat we allemaal in de actiestand blijven.”
In actie blijven
Hoe gaan de vier partijen van Team Preventie echt over tot actie, nu het team zelf is ontbonden? Betting: “We willen als vervolg een preventienetwerk opzetten, vergelijkbaar met het Kennisplatform Werk en Inkomen. Daarin blijven we informeren en kennis en ervaring met elkaar uitwisselen op het terrein van preventie. Daarnaast willen we zo stimuleren dat we allemaal in de actiestand blijven en de aandacht voor preventie niet verslapt.”
