Is iets gruwelijk misgegaan? Lukt het je niet een probleem op te lossen? Zeg gewoon dat het complex is en je hebt een goed excuus om het probleem weer op de plank te leggen. Zo gaat het helaas vaak, stelt gedragswetenschapper Niek Hoogervorst. “En dat is jammer, want we leven nou eenmaal in een complexe realiteit.”
Het is moeilijk om effectief beleid te ontwikkelen voor de grote uitdagingen van onze tijd. Beleidsmakers blijven tegen beter weten in hun heil zoeken in eenvoudige oplossingen, en verschuilen zich achter de complexiteit van uitdagingen als deze niet werken. Toezichthouders hebben dagelijks met deze complexe realiteit te maken. Is goed toezicht dan eigenlijk wel mogelijk? Deze vraag werd onlangs geopperd door het NRC naar aanleiding van een onderzoeksrapport over toezicht op chemische bedrijven, maar biedt stof tot nadenken voor alle toezichthouders.
Rekening houden met complexiteit. Het is denk ik mijn grootste leerpunt sinds ik bij een toezichthouder werk. Dat de omgeving enorm veel invloed heeft op gedrag leerde ik al in mijn eerste weken als psychologiestudent. Maar hoe complex en veeltallig die omgevingsinvloeden kunnen zijn, daar raak ik nog altijd niet over uitgeleerd. We zijn niet geprogrammeerd noch getraind om complexiteit te herkennen. We denken in lineaire relaties tussen twee datapunten: oorzaak en gevolg. Het complexe samenspel van factoren zien we pas achteraf, als het laatst dominosteentje omvalt en het – soms gruwelijk – fout gaat. Adam Higginbotham beschrijft dat prachtig in Midnight in Chernobyl .
Het sluikstortprobleem
De realiteit is complex en zelfs ogenschijnlijk overzichtelijke opgaven zijn vaak hartstikke ingewikkeld. Neem het bijplaatsen van afval bij ondergrondse afvalcontainers, een probleem waar veel gemeentes mee kampen. Deze sluikstort is vervelend voor omwonenden en een magneet voor ongedierte. Meeuwen trekken de zakken stuk en gaan met het afval aan de haal.
“Het sluikstortmonster heeft meer koppen.”
Onlangs monitorde Volkskrant-journalist Robert van Griend 24 uur een ondergrondse container. Ook ging hij in gesprek met burgers, ambtenaren en onderzoekers die het sluikstortprobleem proberen te doorgronden en aan te pakken. Hij koos voor Den Haag, waar de situatie schrijnend is. In 2020 rukten de vuilnisophalers 120.000 keer (!) uit vanwege bijplaatsingen van afval bij (ondergrondse) containers. Kosten: 7.5 miljoen euro.
De ervaringen van deze journalist laten zien dat het te makkelijk is om het sluikstortprobleem toe te wijzen aan asociale mensen. Een reëlere verklaring is dat mensen nu eenmaal van hun afval af willen en geen zin hebben om het terug te slepen als de container vol zit. En zodra er afval naast de container staat, verlaagt dat de drempel voor buurtbewoners om hetzelfde te doen.
Veelkoppig monster
Maar dit is slechts het zichtbare deel van het probleem. Van Griend laat zien dat het sluikstortmonster meer koppen heeft. Van explosieve bevolkingsgroei in de stad – het aantal containers groeit niet evenredig mee – tot de huizencrisis. Er is geen stad in Nederland die meer inwoners per vierkante kilometer heeft dan Den Haag. Hoe minder ruimte in je huis, des te groter de noodzaak om zo snel mogelijk van je vuilniszakken en kartonnen dozen af te komen. En laat onder invloed van onze online koopdrift de hoeveelheid afval per huishouden ook nog eens flink zijn gegroeid tijdens de coronacrisis.
“Complexe problemen hebben zelden eenvoudige oplossingen.”
Er is nóg meer aan de hand. Zo is de onderlinge samenhang in wijken door de jaren heen verzwakt. Mensen kennen elkaar niet of durven elkaar niet aan te spreken. In sommige wijken leeft 30 procent van de bewoners rond de armoedegrens. Zij hebben wel wat anders aan hun hoofd. Zelfs het klimaat speelt een rol: de probleemmeeuwen gaan op zoek naar een makkelijke maaltijd in vuilniszakken, omdat ze door verdroging steeds lastiger wormen kunnen vangen.
Het probleem met sluikstort is dus complexer dan je op het eerste oog zou denken. En complexe problemen hebben zelden eenvoudige oplossingen. In Den Haag hebben ze van alles geprobeerd: hogere boetes, containertuintjes, meertalige waarschuwingsborden, containers vaker legen, adresgegevens opspeuren. Het werkt niet, slechts tijdelijk of alleen lokaal. De reden waarom dit soort quick fixes tekortschieten, is omdat ze niet de diepere oorzaken van het probleem aanpakken.
Ondertoezichtstaanden weerbaar maken
Als er bij het illegaal plaatsen van afval al zo veel krachten in het spel zijn, kun je je voorstellen hoe complex het toezicht is op grote chemische bedrijven met de omvang van een dorp. Maar moeten we ons hierdoor laten verlammen? Nee, laten we die complexiteit benaderen als bron van bescheidenheid en nieuwsgierigheid. Accepteer dat we toezicht houden op complexe systemen, probeer te ontdekken hoe het systeem in elkaar steekt en ga op zoek naar hoe we het gedrag van ondertoezichtstaanden weerbaar kunnen maken voor de negatieve invloeden van het systeem.
“Toezichthouders hebben meer aan extra inspecteurs, en vooral aan experts die hun blikveld verbreden.”
Laten we ons dan ook niet verleiden tot het denken in eenvoudige oplossingen, zoals het bijtrainen van inspecteurs. Inspecteurs doen en moeten al heel veel. Toezichthouders hebben meer aan extra inspecteurs en vooral aan de hulp van experts die hun blikveld verbreden. Organisatiepsychologen, systeemdenkers, ontwerpspecialisten, economen en data-analisten – samen kunnen ze het toezicht versterken en verrijken. Door andere vragen te stellen en in andere oplossingen te denken, laten zij toezichthouders het grote plaatje zien. En op welke plekken in het systeem er daadkrachtig en kansrijk ingegrepen kan worden.
Maar ja, extra ogen, oren en breinen. Dat kost wat. En dat ligt politiek een beetje… complex.
Wie is Niek Hoogervorst?
Niek Hoogervorst is gedragswetenschapper bij DCMR Milieudienst Rijnmond. Hij werkte hiervoor als Universitair Docent bij de Rotterdam School of Management (Erasmus Universiteit) en deed daar onderzoek naar de psychologie van (on)ethisch gedrag. Vanaf september 2021 is hij een jaar lang de vaste columnist voor ToeZine. Elk kwartaal verschijnt er een column van zijn hand en laat hij zijn licht schijnen over gedrag en toezicht.
